جین فوندا، ستاره‌ای در مرز سیاست و سینما

19 دی 1396
جین فوندا جین فوندا

جین فوندا 80 ساله شد

نقل مشهوری است که هیچ‌چیز از سیاست جدا نیست. برخی سیاست را از هیچ کنش انسانی‌ای جدا نمی‌دانند به‌ویژه سینما. ستاره‌هایی هستند که نقش‌آفرینی‌شان را محدود به تصویر دوبعدی روی پرده سینما نمی‌دانند و در عرصه سیاست حضور فعال دارند؛ البته شرایط اجتماعی در کنشگری سیاسی بازیگران بی‌تأثیر نیست.

جین فوندا یکی از مشهورترین ستاره‌های سینمای هالیوود است که در دوره‌ای صحنه جنگ ویتنام را به پرده سینما ترجیح داد و حضوری فعال در جنبش‌های سیاسی- اجتماعی اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 داشت. جوانی او هم‌زمان بود با تحرکات اجتماعی و سیاسی که در اروپا و آمریکا هرروز شدت می‌یافت. جین دختر هنری فاندا است که پدرش در فیلم وسترن «کلمانتین محبوبم»(1946، جان فورد) که باوجود مجرد بودنش، متانت و وقار یک مرد خانواده را دارد و حضورش ضامن آرامش شهر و بزرگ‌ترین درام زندگی‌اش، دلبری از کلمانتین محبوب است.

فیلم‌های اخلاقی و کلاسیکی که پدر جین بازی کرده بود، نسبتی با جهان دهه شصت نداشت. شاید نزدیک‌ترین زن به زمانه دختر در کارنامه سینمایی فوندای پدر، دختر اعجوبه و بی‌رقیب فیلم «بانو ایو» (1941، پرستون استرجس) با بازی درخشان باربارا استانویک در نقش جین هرینگتون باشد. دختری که اراده و توان تسویه‌حساب با مردان و جهان مردانه را دارد؛ البته برای منافع شخصی؛ اما برای این‌که بشود با فیلم‌ها زندگی کرد، نیاز به فیلم‌هایی معاصر بود. زمانه، فیلم‌ها و بازیگران خودش را می‌خواست و جین فوندا در آن زمانه پرهیاهو بازیگری بود از جنس زمانه‌اش؛ زمانه‌ای که با ایدئال‌هایی دورودراز شروع شد و فیلم‌هایی سرخوش مثل «پابرهنه در پارک» (جین ساکس، 1968) و فیلم‌هایی تابوشکن و انتقادی مثل «باربالا» (1968، روژه وادیم) و «کلوت» (آلن جی. پاکولا، 1971) با حضور جین فوندا ساخته شد.

در فیلم «همه‌چیز روبه‌راه است» (ژان‌لوک گدار، 1972) رؤیای انقلاب را در سر می‌پروراند، اما هنوز به پایان دهه 70 نرسیده بود که فیلم‌های جین فوندا مثل «جولیا» (1977، فرد زینه‌مان) خبر از دورانی سپری‌شده و آرمان‌هایی بربادرفته می‌دادند؛ هرچند جین فوندا در نقش لیلین هلمنِ نویسنده، آدمی از تک‌وتا افتاده نیست، امانگاه خالی مرد زندگی‌اش، دشیل همت (پلیسی‌نویس آمریکایی) کنار آتش رو به افقی است در آستانه. او فوندا را تشویق می‌کند به دنبال دوستی گمشده برود. اینجا مخاطب در مقابل جهانی قرار می‌گیرد که سیاست همه‌چیزش را به نابودی کشانده است.
جین فوندا، بازیگر و تهیه‌کننده آمریکایی با نام کامل جین سیمور فوندا، خواهر پیتر و دختر هنری فوندای بازیگر است. با این‌که به بازیگری علاقه چندانی نداشت، اما برای نخستین بار در ۱۷ سالگی در کنار پدرش در نمایش «دختر روستایی» روی صحنه رفت. پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه واسار به پاریس رفت تا به علاقه اصلی‌اش یعنی نقاشی بپردازد، اما بلافاصله به نیویورک بازگشت و مدل عکاسی شد.

آشنایی‌اش با لی استراسبرگ سبب شد به اکتورز استودیو برود و از کارگاه بازیگری او در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ فارغ‌التحصیل شود. در نخستین سال دهه ۶۰، در «داستان شگفت» اولین حضورش مقابل دوربین را تجربه کرد و همین حضور در کنار بازی‌های درخشانش در نمایش‌های برادوی، از ظهور یک ستاره خبر داد. در ۱۹۶۴ دوباره به فرانسه رفت، اما این بار، هدفش بازی در «دایره عشق» رنه کلمان بود. در همان‌جا با روژه وادیم آشنا شد و پس از ازدواج با او، در عرض چهار سال در چهار فیلم این کارگردان فرانسوی بازی کرد. هم‌زمان با این نقش‌آفرینی‌ها، فوندا از محبوبیتش در هالیوود هم غافل نبود؛ بازی در «پابرهنه در پارک» و «مگر آن‌ها به اسب‌ها شلیک نمی‌کنند؟» تحسین هم‌زمان سینما روها و منتقدان را به همراه داشت.

با آغاز دهه ۷۰ از وادیم طلاق گرفت و به آمریکا بازگشت. پس از ازدواج با تام هیدن که مبارزی ضد جنگ هم بود، به چهره‌ای معترض نسبت به جنگ ویتنام تبدیل شد. در تولید و ساخت یکی، دو مستند در همین زمینه حضور داشت و به‌اتفاق دانلد ساترلند، یک گروه هنری ضد جنگ تشکیل داد. بازی در «کلوت» در سال ۱۹۷۱، اسکاری برایش به ارمغان آورد که برای بازی در «مگر آن‌ها به اسب‌ها شلیک نمی‌کنند؟» از او دریغ شده بود. رفتارهای فوندا در دل هالیوود، آن‌قدر عجیب بود که در چهارمین دهه عمرش، موضوع دو مستند شود. مستند اولی با عنوان «نامه به جین: کالبدشکافی یک چهره» را ژان‌لوک گدار و ژان‌پیر گورن ساختند و دومی مستندی تلویزیونی به‌نام «جین» بود.

تصویری از سفر سال 1972 «هانوی جین» (نامی که بعدها فوندا به آن معروف شد) در خلال جنگ آمریکا با ویتنام، او را درحالی‌که پشت یک ضد هوایی مربوط به ویتنامی‌های شمالی نشسته نشان می‌دهد. ستاره «باربارلا» و یکی از اعضای خاندان افسانه‌ای هالیوود به‌وسیله نیروهای اپوزیسیون احاطه‌شده بود. این تصویر سروصدای بسیاری به راه انداخت. آن‌ها برای او آهنگی درباره روزی که «عمو هو» استقلال کشور را اعلام کرد خواندند. فوندا هم در مقابل با خواندن ترجمه آهنگ «دای ما دی» که به‌وسیله یک دانشجوی ضد جنگ اهل جنوب ویتنام نوشته بود - او آن را قبل از سفر حفظ کرده بود- احساسات ویتنامی‌ها را برانگیخت.

فوندا به‌شدت به خاطر این عکس موردانتقاد قرار گرفت؛ عکسی که او گفته است «تا روز مرگ، افسوس آن را خواهد خورد.» فوندا به‌محض این‌که وارد پایگاه شده بود از سوی عکاسان ویتنامی محاصره شد. او بعدها ادعا کرد ویتنامی‌ها او را برای یک حرکت تبلیغاتی به آنجا دعوت کرده بودند. شاید او از ژست گرفتن برای آن عکس منظوری نداشته است، اما دفاع از نظراتش کار مشکل‌تری بود. او به‌شدت از تصویری که آمریکایی‌ها ساخته و در آن ادعا می‌کنند ویتنامی‌ها، سربازان اسیر آمریکایی را مورد سوءاستفاده قرار داده بودند، عصبانی بود. شاید به همین دلیل بود که دریکی از برنامه‌های رادیویی خود داعیه‌داران این تصویر را مشتی ریاکار و دروغ‌گو خواند. فوندا دولت نیکسون را به تلاش برای خائن نشان دادن خودش متهم کرد، اما تأکید داشت که دولت نتوانسته مدرکی علیه او پیدا کند.

مهم‌ترین نقشش در ادامه دهه هفتاد، «جولیا» ی فرد زینه‌مان بود، اما یک سال بعد، برای «بازگشت به وطن» دومین اسکارش را به دست آورد. سال بعد با «سندروم چینی» ثابت کرد که هنوز برای تماشاگران چهره محبوبی است و با معدود نقش‌آفرینی‌هایش در دهه ۸۰، این محبوبیت را حفظ کرد. در ۱۹۸۴ و درحالی‌که از هیدن جداشده بود، با تد ترنر، غول رسانه‌ای جهان و مؤسس سی ان ان، ازدواج کرد.

جین فوندا شاید از نخستین زنان هالیوودی باشد که پرچم مبارزه‌های اجتماعی و سیاسی و البته استقلال زنان را به دست گرفت. اگر چند دهه بعد، این رفتارها عادی تلقی شد، در دهه‌های 60 و 70 معدود ستارگان زنی بودند که در این امور دخالت می‌کردند و فوندا به همین جهت، چهره شاخصی تلقی شد. او همچنین با نخستین بازی‌هایش ثابت کرد بازیگر شاخصی هم هست و به‌راحتی خود را از زیر سایه پدر بیرون کشید. جین فوندا هیچ‌وقت رابطه خوبی با پدرش نداشت و حتی دریکی، دو باری هم که در سال‌های پایانی زندگی هنری فوندا در کنارش بازی کرد که نشان دهد مشکلی با او ندارد، تظاهر و نمایشی بودن حرکاتش کاملاً مشهود بود. از سوی دیگر جین فوندا در تمام سال‌های بازیگری‌اش همواره چهره‌ای محبوب بوده است. در هر دهه حداقل چند فیلم پرفروش دارد و دو مجسمه طلایی کارنامه‌اش هم نشان می‌دهد میزان بازی‌های درخشان او کم نیستند؛ به‌ویژه وقتی این را در نظر بگیریم که او برای نقش‌آفرینی‌هایش در فیلم‌هایی چون «جولیا» و «مگر آن‌ها به اسب‌ها شلیک نمی‌کنند؟» اسکار نگرفته است.

حواشی زندگی جین فوندا در تمام چهار دهه فعالیت سینمایی‌اش کم نبوده است. ازدواج‌های پرسروصدا و موضع‌گیری‌های گاه تند سیاسی‌اش در برابر رؤسای جمهوری وقت آمریکا، تنها بخشی از این جنجال‌هاست و آخرین ازدواجش که با تد ترنر صورت گرفت، ثابت کرد او در پنجمین دهه عمرش هم می‌تواند خوراک خوبی برای رسانه‌های جنجالی آمریکا باشد. او هنوز هم محبوب است و کمتر از 10 روز پیش به مناسبت فرارسیدن 80 سالگی‌اش موفق شد بیش از ۱.۳ میلیون دلار برای امور خیریه پول جمع کند.

ابراهیم جهانبخش