«چیره‌دست در گستره قابل‌توجهی از تکنیک‌ها و حوزه‌های متفاوت ریاضی، او تجسم ترکیبی کمیاب است از توانایی تکنیکی، بلندپروازی جسورانه، بینش وسیع و کنجکاوی ژرف». این توصیف رسمی کمیته «مدال فیلدز» از مریم میرزا خانی بود؛ ریاضیدان ایرانی و استاد دانشگاه استنفورد که این جایزه مهم، مشهور به «نوبل ریاضیات» را به دست آورد.
مریم میرزا خانی، نابغه چهل‌ساله، سه سال بعد از دریافت آن جایزه چشم از جهان فروبست. او که یک دختر کوچک داشت، چند سال با سرطان مبارزه می‌کرد.
خانم میرزا خانی در دانشگاه صنعتی شریف تهران و سپس دانشگاه هاروارد، در آمریکا تحصیل‌کرده بود و در ۳۱ سالگی به استادی و بالاترین درجه دانشگاهی رسید. مدال فیلدز بالاترین جایزه‌ای است که یک ریاضیدان می‌تواند دریافت کند. او نخستین زنی است که از آغاز اهدای مدال فیلدز و تاریخ ۷۸ ساله آن، به این مدال دست‌یافت.
از اول مشخص بود
بهرنگ نوحی، استاد ریاضی دانشگاه کویین مری لندن، وقتی مریم میرزا خانی دوم دبیرستان بود در یک دوره حل مسئله المپیاد به او و چند نفر دیگر درس می‌داد. وی می‌گوید: «از همان زمان مشخص بود که مریم میرزا خانی و دوستش رؤیا بهشتی جزو بهترین‌ها هستند.» او می‌گوید: «به‌محض اینکه در هاروارد شروع کرد مشخص بود که کارش خوب است. مشخص بود که تز دکترایش یک تز انقلابی است.» به گفته بهرنگ نوحی، مریم میرزا خانی اولین دختری بود که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافت. مریم میرزا خانی همچنین اولین دختری بود که در المپیاد ریاضی ایران طلا گرفت. اولین کسی که دو سال مدال طلا گرفت و اولین فردی بود که در آزمون المپیاد ریاضی نمره کامل گرفت.
می‌خواستم نویسنده شوم
مریم میرزا خانی چند سال پیش و در مصاحبه با وب‌سایت انستیتوی ریاضی کلی، گفته بود که در کودکی آرزو داشت نویسنده شود.«وقتی‌که بچه بودم رؤیایم این بود که نویسنده شوم. هیجان‌انگیزترین لحظاتم را به خواندن رمان می‌گذراندم، درواقع هر چیزی را به دستم می‌رسید می‌خواندم.» او در آن مصاحبه خود را «خوش‌شانس» توصیف کرد. وقتی دوره ابتدایی را تمام می‌کرد جنگ ایران و عراق به پایان رسید، به مدرسه فرزانگان (زیر نظر سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) رفت و خانواده‌اش از او حمایت می‌کرد. علاقه اولیه او به علوم از طریق برادر بزرگ‌ترش ایجاد شد و بعدتر در دبیرستان این علاقه بر ریاضیات متمرکز شد. مریم میرزا خانی در دوره المپیاد به حل مسائلی دشوارتر پرداخت اما به گفته خودش مهم‌تر از آن، ورودش به دانشگاه شریف و آشنایی با استادان و دانشجویان دیگر بود. «هرچه بیشتر وقت روی ریاضی می‌گذاشتم، بیشتر به ذوق می‌آمدم.» او پس از پایان تحصیلاتش در دانشگاه صنعتی شریف تهران به آمریکا رفت و دکترای خود را در دانشگاه هاروارد گرفت.
مریم میرزا خانی در ۳۱ سالگی و در دانشگاه استنفورد به عالی‌ترین جایگاه دانشگاهی و مقام استادی رسید. او پیش از تدریس در دانشگاه استنفورد، مدتی نیز در دانشگاه پرینستون درس می‌داد. پیش از اینکه مدال فیلدز به مریم میرزا خانی تعلق بگیرد، او به چند جایزه و افتخار دیگر در حوزه ریاضی رسیده بود. رامین تکلو، استاد ریاضی دانشگاه ایلینوی شیکاگو، دراین‌باره می‌گوید: «مریم میرزا خانی حتی بدون گرفتن فیلدز هم در میان معروف‌ترین ریاضیدانان جهان بوده است.»
لحظه آها!
در بیانیه مطبوعاتی مدال فیلدز آمده بود: «اغلب به نظر می‌رسد که به خاطر پیچیدگی‌ها و ناهمگنی‌های فضاهای مدولی، این غیرممکن است که بشود مستقیم روی آن‌ها کار کرد؛ اما نه برای میرزا خانی. او شهود هندسی قوی‌ای دارد که به کمک آن می‌تواند مستقیماً با هندسه فضاهای مدولی دست‌وپنجه نرم کند.» ارتباط دادن چند حوزه مختلف ریاضی به یکدیگر به‌عنوان یکی از دستاوردهای علمی مریم میرزا خانی ذکرشده است. بهرنگ نوحی، استاد دانشگاه کویین مری، درباره اهمیت کار علمی مریم میرزا خانی می‌گوید: «نه‌فقط مسائلی که حل کرده مسائل مهمی هستند، بلکه روش‌هایی که برای حل آن‌ها ابداع کرده به دیگر ریاضیدان‌ها ابزار و دیدگاه‌های خوبی برای حل مسائل دیگر می‌دهد.» مریم میرزا خانی در مصاحبه خود با کلی گفته بود: «بدون علاقه داشتن به ریاضی ممکن است آن را سرد و بیهوده بیابید؛ اما زیبایی ریاضیات خود را تنها به شاگردان صبور نشان می‌دهد.»
«پرارزش‌ترین بخش [مطالعه ریاضی] لحظه‌ای است که می‌گویی «آها!». ذوق کشف و لذت فهمیدن چیزی جدید. احساس ایستادن بالای یک بلندی و رسیدن به دیدی شفاف و واضح.»
علی سودایی
